Η σπάνιας ομορφιάς ταινία του Πολωνού Πάβελ Παβλικόφσκι - γεννημένου στην Πολωνία το 1957, ριζωμένου από νωρίς στην Αγγλία - θα πρέπει οπωσδήποτε να ιδωθεί στον κινηματογράφο. Μόνο σε συνθήκες κινηματογραφικής αίθουσας μπορεί να ανθήσει η οπτική της δυναμική: λόγω χρήσης του παλιού 4:3 φορμά που μαρκάρει έτσι το χρόνο της ευφυούς ασπρόμαυρης παλέτας και ιδίως σύνθεσης της εικόνας, στο πλαίσιο της οποίας, πολύ συχνά, «συμβαίνουν πράγματα» μόνο στο κατώτερο τρίτο της. Δηλαδή, στο κάτω μέρος της εικόνας υπάρχουν κεφάλια που κινούνται κι από πάνω αέρας... Κάθε πλάνο αυτού του road movie, έργο τέχνης, ποίηση σε κίνηση. Το φως αυθεντικό, η σκιά, μυριάδες αποχρώσεις του γκρίζου και η σύνθεση... κάθε πλάνο από μόνο του, αν παγώσει, συνιστά φωτογραφία Τέχνης. Η αυστηρή ασπρόμαυρη ταινία του Παβλικόφσκι φλερτάρει με τη νοσταλγική νοητική εικόνα του ευρωπαϊκού σινεμά τέχνης της δεκαετίας του '60. Με τον Μπρεσόν και τον Ντράγιερ. Η πρωτοεμφανιζόμενη Αγκατα Τρζεμπουκόφσκα λάμπει στο σιωπηλό ρόλο της Ιντα, ακόμα περισσότερο η έμπειρη Αγκατα Κουλέζα, παρουσία αποφασιστική με αυτοσαρκασμό χολή, στο ρόλο της θείας της «κόκκινης Βάντα», ωστόσο ο απόλυτος πρωταγωνιστής είναι η κάμερα, ή μάλλον, η όλη δουλειά με την εικόνα σε αυτό το «μετά - Jedwabne» φιλμ!
Η Αννα, λίγο πριν καρεί μοναχή στο καθολικό μοναστήρι που μεγάλωσε, ορφανή από γονείς που έχασε στον πόλεμο, πληροφορείται ότι έχει μια θεία εν ζωή που πρέπει να γνωρίσει προτού πάρει την οριστική της απόφαση. Η θεία Βάντα, κομμουνίστρια, δικαστίνα σήμερα, υπήρξε γενικός εισαγγελέας κάποια χρόνια πριν. Δυναμική, χειραφετημένη, κυνικά ειλικρινής, αλκοολική, καπνίζει αλυσιδωτά και φροντίζει να έχει ανδρική συντροφιά τις νύχτες. Η Αννα μαθαίνει από τη θεία ότι το όνομά της είναι Ιντα Λεμπενστάιν και ότι είναι Εβραία. Η ιστορία της όμως δύσκολα αναγιγνώσκεται από τις οικογενειακές φωτογραφίες, τις γεμάτες μαύρες τρύπες και επικίνδυνες ερωτήσεις... Η Ιντα και η Βάντα συμφωνούν να ταξιδέψουν οι δυο τους στον τόπο που εξαφανίστηκαν τα ίχνη των δικών τους, να ανακαλύψουν πάση θυσία την αλήθεια για το τι έγινε τότε... Ηδη, μια δεκαετία νωρίτερα, το '49 - ' 50, έγινε γνωστή η μαζική σφαγή των Εβραίων στο χωριό Jedwabne της Πολωνίας κι έγιναν και δίκες.
Τον Ιούλη του '41 στο Jedwabne δολοφονήθηκαν άγρια 340 με 400 Εβραίοι. Στην αρχή όλοι νόμιζαν ότι πρόκειται για πογκρόμ των ναζιστών των Einsatzgruppen. Αποδείχτηκε ότι οι δράστες ήταν Πολωνοί αγρότες μεταμφιεσμένοι σε ναζί. Το '49 και το '50 κάποιοι εξ αυτών σύρθηκαν στα δικαστήρια με την κατηγορία της «συνεργασίας με τους ναζί». Ενας, καταδικάστηκε σε θάνατο, 9 σε φυλάκιση και 12 αθωώθηκαν. Αργότερα, άρχισε να κατακτά έδαφος η θέση ότι «ένοχοι ήταν οι ίδιοι οι Εβραίοι», γιατί «αγκάλιασαν» τον Κόκκινο Στρατό, ότι οι δολοφόνοι του Jedwabne ήταν κάποιοι κακοί Πολωνοί και ότι, ο πολωνικός λαός ουδεμία ευθύνη φέρει για το γεγονός και δεν υποχρεούται να ζητήσει συγγνώμη... Τελικά, αποδείχθηκε ότι μικρά ή μεγάλα Jedwabne υπήρξαν αρκετά... Ο νοικοκύρης αγρότης που σταυροκοπιέται και ζητά να τον ευλογήσει η μοναχή ομολογεί - με την προϋπόθεση ότι δε θα του ζητήσουν πίσω το σπίτι - ότι σκότωσε την Εβραία μητέρα και τον μικρό αδελφό της Ιντα - για να τους πάρει το σπίτι, για να γίνει ιδιοκτήτης... Και «νοικοκυραίοι» είναι δυστυχώς η πλειοψηφία...
Ζαλιστικό το ταξίδι. Διασχίζει τη μνήμη, ατομική και συλλογική κι εκείνο το μέρος της συμπυκνωμένης μεγάλης Ιστορίας που εγγράφεται μέσα στη μικρή των ανθρώπων Ιστορία. Πληγές, τύψεις και απωθημένα τραύματα για την τύχη των Εβραίων δοσμένα με υπαρξιακή διαύγεια. Η αφήγηση ποιητική στην κλίμακα του γκρίζου, του άγονου και παγωμένου, με γλώσσα που εναλλάσσει τον ωμό ρεαλισμό και την απεικονιστική κομψότητα της δεκαετίας του '60... με μουσική λιγοστή αλλά με εξαίρετη χρήση. Το σουξέ του Τσελεντάνο «24 mila baci» μάς θύμισε το «Ποιος θυμάται τη Ντόλι Μπελ» (1981), την πρώτη ταινία του Κουστουρίτσα...
Αφήγηση με μύρια όσα θρησκευτικά σύμβολα να ξεφυτρώνουν πανταχόθεν. Ο σκηνοθέτης χρησιμοποιεί καταγγελτική διάθεση για τον «υπαρκτό τους σοσιαλισμό» στο υφάδι και για τον «ναζισμό» στο στημόνι... Η στιλιστική συνέπεια της εικόνας λέει περισσότερα από χίλιους σεναριογράφους... Και η κάμερα σταθερή, κλειδωμένη στη θέση της, με εξαίρεση λιγοστές σκηνές όταν ακολουθεί τις κινήσεις ενός προσώπου, τις εξωτερικές και τις εσωτερικές.
Το μεγάλο κτίριο που κυριαρχεί στα εισαγωγικά πλάνα - το γυναικείο μοναστήρι που βρίσκεται στα θεμέλια του υπαρξιακού δράματος - στοιχείο έξω και πέρα από το χρόνο, ίσως να βρίσκεται στο τέλος του προορισμού της Ιντα, που κατόπιν «ελεύθερης βούλησής» της, φόρεσε ξανά τη θρησκευτική μαντήλα και προχωρά αποφασιστικά προς τα μπρος...
Με τους: Αγκατα Κουλέζα, Αγκατα Τρζεμπουκόφσκα, Ντάβιντ Ογκρόντνικ, κ.ά.
Παραγωγή: ΠΟΛΩΝΙΑ, ΔΑΝΙΑ (2013)
