Πλήθος κόσμου από όλες τις ηλικίες παρακολούθησε το Συνέδριο
Το κλείσιμο του Συνεδρίου από την Ελένη Μηλιαρονικολάκη, μέλος της ΚΕ του ΚΚΕ και υπεύθυνη του Πολιτιστικού Τμήματος
Αγαπητοί φίλοι και σύντροφοι,
Οπως όλοι καταλάβαμε παρακολουθώντας αυτό το συνέδριο, με το κλείσιμό του, δεν κλείνει η ενασχόλησή μας με τον Μπρεχτ. Από ορισμένους εισηγητές τέθηκαν σοβαρά θέματα που χρειάζονται στην πορεία να διερευνηθούν, όπως ζητήματα της πολιτικής ή της ιδεολογικής διαπάλης στο κομμουνιστικό κίνημα κατά την περίοδο που έζησε ο Μπρεχτ, αλλά ανοίχτηκαν και φιλολογικά - αισθητικά θέματα όπως γύρω από το αν, για παράδειγμα, ο Μπρεχτ ήταν αντι-Αριστοτελικός ή μετα-Αριστοτελικός, που δε λύθηκε στο συνέδριο και στο οποίο θα μπορούσε να δοθεί συνέχεια με μια σχετική αρθρογραφία μέσω του «Ρ» ή των «Θεμάτων Παιδείας», ή το πρόβλημα της μη σωστής απόδοσης στα ελληνικά του όρου «αποστασιοποίηση». Ηταν μια ατυχία του συνεδρίου και η αιφνίδια ασθένεια του κεντρικού εισηγητή μας για το θέμα της αποστασιοποίησης, που ωστόσο διάφορες όψεις του παρουσιάστηκαν σε πολλές ομιλίες, ενώ στην ομιλία για τη μουσική τέθηκαν με ακρίβεια οι βασικές έννοιες - αρχές της. Επίσης, από ορισμένους ομιλητές σημειώθηκε ότι δεν είχαν το χρονικό περιθώριο να αναπτύξουν όλα όσα είχαν να πουν -κάτι που θα αντιμετωπιστεί με την έκδοση των πρακτικών- ενώ αρκετές πλευρές -π.χ. παρουσίαση και άλλων σημαντικών μπρεχτικών θεατρικών έργων, Μπρεχτ και Στανισλάφσκι κλπ.- δεν προλάβαμε καν να τις θίξουμε στον περιορισμένο χρόνο που διαθέταμε.
Ο ποιητής της διαλεκτικής
Από τις εργασίες του Συνεδρίου
Και είναι φυσικό. Ο Μπρεχτ θα μπορούσε κανείς να πει ότι είναι η ποιητική έκφραση της θεωρίας του μαρξισμού, η δημιουργική καλλιτεχνική εφαρμογή του σε όλη την ιστορία του 20ού αιώνα εκτός από το τελευταίο δραματικό πισωγύρισμα. Αυτό αποτελεί και ένα είδος απάντησης στον προβληματισμό που ακούστηκε ότι δε δόθηκε το απαιτούμενο βάρος στην ποίηση του Μπρεχτ. Πράγματι για την ποίηση του Μπρεχτ στο συνέδριό μας υπήρξε μόνο μια εισήγηση, αλλά από ένα βαθύ γνώστη της ποίησης του Μπρεχτ, ενώ πολλές ομιλίες αναφέρθηκαν στην ποίηση του Μπρεχτ. Το βασικότερο είναι ότι όλο το έργο του Μπρεχτ θεατρικό, ποιητικό, θεωρητικό είναι ποίηση. Ο Μπρεχτ είναι «ο ποιητής της διαλεκτικής» όπως τον όρισε στην ειδικά παραχωρημένη για το συνέδριό μας συνέντευξή του ο δόκτωρ Μάνφρεντ Βέκφερτ.
Παρ' όλα τα κενά του, πιστεύουμε ότι το συνέδριο αυτό υλοποίησε τον πρωταρχικό του στόχο, που είναι να ξυπνήσει τη διάθεση για μια καλύτερη γνωριμία με το έργο του Μπρεχτ, αλλά και να δώσει τα βασικά μεθοδολογικά εργαλεία για τη βαθύτερη προσέγγιση αυτού του έργου, ποιητικού, θεατρικού, δοκιμιακού. Ταυτόχρονα, θέλουμε να ελπίζουμε ότι όλη αυτή η συζήτηση που προηγήθηκε προσθέτει στην ήδη κατακτημένη γνώση του Μπρεχτ στη χώρα μας, ειδικά σε μια περίοδο που όπως τονίστηκε σε κάποιες ομιλίες, ελάχιστες μελέτες και άρθρα για τον Μπρεχτ βλέπουν το φως της δημοσιότητας, ενώ ταυτόχρονα τις τελευταίες δεκαετίες παρατηρείται έντονη οπισθοχώρηση στη σοβαρή μελέτη του έργου του. Και αυτό γιατί οι περισσότεροι από τους κατά καιρούς μελετητές του Μπρεχτ δεν είναι προσανατολισμένοι στο διαλεκτικό και ιστορικό υλισμό, δε χρησιμοποιούν δηλαδή τη μεθοδολογία που απαιτεί το ίδιο το αντικείμενο της μελέτης τους. Στη Γερμανία μάλιστα, που το εργατικό κίνημα είναι περισσότερο αποπροσανατολισμένο, ενσωματωμένο θα λέγαμε, τα πράγματα είναι ακόμη χειρότερα αφού, όπως κατήγγειλε ο ένας από τους δύο Γερμανούς ομιλητές μας, φτάνουν ως και να χρησιμοποιούν ξετσίπωτα τον Μπρεχτ για τη διαφήμιση όλων των εμπορικών τους υποθέσεων, ειρηνικών και πολεμικών.
Μετά τους Μαρξ και Ενγκελς ο σπουδαιότερος συνδιαμορφωτής της μαρξιστικής αισθητικής
Η Ελ. Μηλιαρονικολάκη στο κλείσιμο
Θα συμφωνήσουμε λοιπόν με τον εισηγητή που τόνισε τη φοβερή σύγχυση γύρω από το τι επιδίωκε ο Μπρεχτ μέσα από το θέατρό του και που δυστυχώς αυτή αφορά κύρια τους πρώτους ενδιαφερόμενους, τους νέους ηθοποιούς και σκηνοθέτες. Αναμφίβολα ζούμε σε μια περίοδο που περισσεύουν οι «Τούις», όπως ο Μπρεχτ αποκαλούσε τους διανοούμενους που σταματούν να σκέφτονται και υπηρετούν την κυρίαρχη τάξη και ιδεολογία, για να έρχεται κοντά τους η «ψωμιέρα», σύμφωνα με το απόσπασμα από το «Τουραντό» που αναφέρθηκε χτες. Το μεγάλο ζητούμενο είναι να βγει μια γενιά επιστημόνων που θα αποκτά όλο και μεγαλύτερη ικανότητα να χειρίζεται δημιουργικά τα μαρξιστικά εργαλεία στο επιστημονικό αντικείμενό της, ένα στόχο που τέθηκε και στο 19ο Συνέδριο του κόμματός μας, στην προσέγγιση του οποίου «ο θεσμός» των επιστημονικών αυτών συνεδρίων μπορεί καθοριστικά να συντελέσει, τουλάχιστον για τα αντικείμενα της τέχνης και γενικότερα της αισθητικής, της λογοτεχνίας, της φιλοσοφίας, της παιδαγωγικής.
Ευελπιστούμε ότι η πραγματικότητα της ημιμάθειας γύρω από τον Μπρεχτ -που είναι χειρότερη από αμάθεια- θα αλλάξει τα επόμενα χρόνια. Οχι γιατί πραγματοποιήσαμε αυτό το συνέδριο, αλλά γιατί οι ανάγκες της ταξικής πάλης θα φέρουν ορμητικά την τέχνη του Μπρεχτ στο προσκήνιο, όπως διαφάνηκε αυτή τη χρονιά. Θα συμφωνήσουμε με τον εισηγητή που τόνισε ότι ο Μπρεχτ δεν είναι επίκαιρος, αλλά διαχρονικά αναγκαίος. Ωστόσο, όπως και ο ίδιος ο Μπρεχτ σημείωνε η τέχνη του συγκεντρώνει περισσότερο την προσοχή, όταν παρατηρείται μια ισχυρή κίνηση στην κοινωνική ζωή, που δημιουργεί ένα ενδιαφέρον γύρω από τα κοινωνικά προβλήματα και τον τρόπο επίλυσής τους, όταν ο κόσμος αρχίζει να κουράζεται από μια τέχνη που τρέχει πίσω του και ζητά μια τέχνη που θα τον καθοδηγήσει.
Ο Μπρεχτ λοιπόν έρχεται στο επίκεντρο γιατί η εμβέλεια, αλλά και η κοινωνική χρησιμότητα και επενέργεια της θεατρικής τέχνης του -κάτι που αποτελεί βασικό συμπέρασμα αυτού του διήμερου- ξεπερνά κάθε άλλη μορφή στρατευμένης τέχνης. Κι αυτό γιατί η παραδοσιακή τέχνη του θεάτρου, ακόμη και όταν φιλοδοξεί να είναι επαναστατική, καταλήγει τελικά να προσφέρει απλά πρότυπα για μίμηση, μέσα από τη συναισθηματική ταύτιση. Η τέχνη του Μπρεχτ δε διεγείρει απλά τις αισθήσεις, δεν εμπνέει μόνο συναισθήματα. Τα συναισθήματα ή η έτοιμη γνώση ακόμη και αυτή που είναι όμορφα, καλλιτεχνικά διαμορφωμένη, δεν αρκούν για να μείνει κανείς σταθερός σε μια υπόθεση. Το ζήτημα είναι να συνειδητοποιεί γιατί την ακολουθεί. Και αυτή η συνειδητοποίηση έρχεται όταν προσπαθήσει να ανακαλύψει μόνος του την αλήθεια για την πραγματικότητα, να την κατακτήσει μέσα από το δικό του αγώνα. Μάλιστα, όπως καταδείχτηκε σήμερα μέσα από το παράδειγμα της «Αντιγόνης» ο Μπρεχτ, που ήταν πάντα τόσο τολμηρός και ριζοσπαστικός στην τέχνη του, δε δίσταζε όταν η κοινωνική κατάσταση το απαιτούσε να επιστρέψει σε πιο συμβατικές βάσεις, αρκεί αυτό να ωφελεί τη συνειδητοποίηση των λαϊκών, εργατικών στρωμάτων.
Η τέχνη του Μπρεχτ είναι ο ορισμός του σοσιαλιστικού ρεαλισμού
Σ' όλα αυτά βρίσκεται η τεράστια κοινωνική συνεισφορά του Μπρεχτ. Δεν θα ήμασταν υπερβολικοί αν θα λέγαμε ότι ο Μπρεχτ είναι μετά τους Μαρξ και Ενγκελς ο σπουδαιότερος συνδιαμορφωτής της μαρξιστικής αισθητικής. Αν ως σοσιαλιστικό ρεαλισμό ορίσουμε την τέχνη που υπηρετεί την τέχνη της ζωής, δηλαδή την τέχνη που διαμορφώνει μια ανθρώπινη προσωπικότητα ικανή να αλλάζει και να εξανθρωπίζει την κοινωνική πραγματικότητα, την τέχνη που διαπλάθει τον άνθρωπο δημιουργό της μοίρας του, τότε η τέχνη του Μπρεχτ είναι ο ορισμός του σοσιαλιστικού ρεαλισμού. Δε θα συμφωνήσουμε δηλαδή καθόλου με ορισμένους μελετητές που είτε δεν εντάσσουν τον Μπρεχτ στο σοσιαλιστικό ρεαλισμό, είτε μιλούν για τον ιδιόμορφο σοσιαλιστικό ρεαλισμό του Μπρεχτ και δε χρειάζεται νομίζω να επαναλάβουμε ότι οι επικρίσεις που δέχτηκε από τη σοσιαλιστική πλευρά για ροπή προς το φορμαλισμό, ήταν εντελώς αβάσιμες.
Ο σοσιαλιστικός ρεαλισμός δεν είναι νατουραλισμός, μια φωτογραφική αναπαραγωγή της πραγματικότητας, ένα σκέτο αντικαθρέπτισμα, αλλά μια καλλιτεχνική διαμόρφωση των εσωτερικών νομοτελειών της πραγματικότητας, όπως σωστά τονίστηκε στο συνέδριο. Επομένως και τα έργα του Μπρεχτ δεν πρέπει να ερμηνεύονται νατουραλιστικά. Στο διδακτικό «το Μέτρο» για παράδειγμα, όπως ακούσαμε και στη συνέντευξη του Μάνφρεντ Βέκφερτ, η θανάτωση του συντρόφου δεν πρέπει να εκλαμβάνεται ως νουθεσία «σκοτώστε τους συντρόφους που θέτουν σε κίνδυνο την υπόθεση του κόμματος». Ολο το νόημα αυτού του μπρεχτικού έργου βρίσκεται στο τραγούδι με το οποίο και τελειώνει και το ακούσαμε μελοποιημένο από τον Τάσο Γκρους στην τελευταία μουσικοθεατρική παράσταση πριν το συνέδριο σε τούτη την αίθουσα. Το διαβάζω σε δική μας μετάφραση:
Χρειάζονται πολλά τον κόσμο για ν' αλλάξεις
Οργή και σκληρότητα, γνώση κι αγανάκτηση
Γρήγορη επέμβαση, βαθύς στοχασμός
Ψυχρή ανοχή, ατέλειωτη καρτερικότητα,
Σύλληψη του μέρους και σύλληψη του όλου
Μονάχα διδασκόμενοι απ' την πραγματικότητα, μπορούμε την πραγματικότητα ν' αλλάξουμε.
Στο έργο ο Μπρεχτ η «θανάτωση» του ανώριμου συντρόφου που έθεσε σε κίνδυνο την αποστολή του κόμματος έχει στόχο να υπογραμμίσει την αναγκαιότητα ύπαρξης και ισχυροποίησης του κομμουνιστικού κόμματος σε σκοτεινούς καιρούς -όπως ειπώθηκε αρκετές φορές γράφτηκε το 1930, μέσα στην παγκόσμια καπιταλιστική κρίση- να αναδείξει ότι η διαπαιδαγώγηση κάθε μέλους του με τις αρχές της σιδερένιας πειθαρχίας και της αυταπάρνησης μπροστά σε έναν τόσο ισχυρό και οργανωμένο αντίπαλο, όπως είναι η αστική εξουσία και το κράτος της έχει ζωτική σημασία για να εκπληρωθεί η αποστολή της εργατικής τάξης, η κοινωνική απελευθέρωση. Στο θέμα αυτό επανέρχεται με διαφορετικό τρόπο ακόμη και στη Χολιγουντιανή ταινία «Και οι δήμιοι πεθαίνουν», σε αρχικό σενάριο Μπρεχτ, που με αφορμή τις προσυνεδριακές πολιτιστικές εκδηλώσεις για τον Μπρεχτ προβλήθηκε για πρώτη φορά στην Ελλάδα. Σύμφωνα με την ταινία αυτή, ο επαναστάτης που σκότωσε το ναζί δήμιο της Πράγας δεν πρέπει να παραδοθεί, γιατί είναι πολύτιμος στον αγώνα, παρότι αυτό σημαίνει τη θανάτωση δεκάδων «αθώων» ως αντίποινα από τους φασίστες κατακτητές της Τσεχοσλοβακίας. Ετσι είναι φίλοι και σύντροφοι, η πραγματικότητα του ταξικού αγώνα είναι πολύ σκληρή και αυτό ο Μπρεχτ σαν ρεαλιστής, όχι μόνο δεν μπορεί να το κρύβει, αλλά πρέπει και να δείχνει πώς αυτή η πραγματικότητα μπορεί να αλλάξει, να ανατραπεί, μόνο με τη συνειδητή στράτευση στο κομμουνιστικό κόμμα. Να συνδεθεί η στρατευμένη τέχνη με τους χώρους όπου προορίζεται
Οπως σημειώθηκε κατά τη συζήτηση, ούτε ο Μπρεχτ, ούτε εμείς υποστηρίζουμε ότι η τέχνη μπορεί από μόνη της να αλλάζει συνειδήσεις. Το θέατρο του Μπρεχτ και γενικότερα η στρατευμένη τέχνη μπορούν όμως να επιδράσουν αποφασιστικά, αν αποτελέσουν συνειδητό τμήμα των κοινωνικών δυνάμεων που κατανοούν τη θέση και τα συμφέροντά τους στην κοινωνία και ταυτόχρονα τα υπερασπίζονται και τα διεκδικούν. Παρουσιάστηκε άλλωστε στο συνέδριό μας η γνώμη -που μέσα από την πείρα του- αποκρυστάλλωσε ο Μπρεχτ για τον κυρίαρχο πολιτιστικό μηχανισμό, ότι δηλαδή «αντί να είναι στην υπηρεσία των δημιουργών, είναι ενάντιά τους και εναντίον των δημιουργιών τους». Και φυσικά αυτό αναδείχτηκε και από ομιλίες συνέδρων, που ασφυκτιούν από το ολοένα και μεγαλύτερο στένεμα που επιβάλλει ο κυρίαρχος πολιτιστικός μηχανισμός στις δυνατότητες έκφρασης και ανάδειξης μιας γνήσιας λαϊκής, επαναστατικής τέχνης, που να ανταποκρίνεται στη σημερινή ιστορική αναγκαιότητα.
Υποσχόμαστε λοιπόν ότι το επόμενο διάστημα θα καταβάλουμε μεγαλύτερη προσπάθεια, άλλωστε αυτό περιλαμβάνεται και στις αποφάσεις του 19ου Συνεδρίου μας, να συνδεθεί αυτή η τέχνη με τους χώρους για τους οποίους προορίζεται, τα εργατικά συνδικάτα, τους χώρους δουλειάς, τις λαϊκές επιτροπές στις συνοικίες, τους χώρους όπου μαθητεύει η νεολαία. Ηδη υπάρχει συγκεντρωμένο ένα σπουδαίο υλικό, όχι μόνο από αυτό το συνέδριο, αλλά και από τα προηγούμενα για τους Ρίτσο και Βάρναλη, που θα μπορούσε να αξιοποιηθεί σε μια κατεύθυνση σύνδεσης της θεωρίας για την τέχνη με την πρακτική εφαρμογή της. Ειδικά για τον Μπρεχτ, υπάρχουν έτοιμες όλες αυτές οι εκδηλώσεις που πραγματοποιήσαμε σε τούτη την αίθουσα, καθώς και οι ταινίες σε σενάριο Μπρεχτ, που πρέπει να διαδοθούν παντού, προπαντός στα μεγάλα αστικά κέντρα όπως το Λεκανοπέδιο της Αττικής, η Θεσσαλονίκη, η Πάτρα και στους χώρους της νεολαίας, στα πανεπιστήμια, στα ΤΕΙ, στα σχολεία με πρωτοβουλία των εκπαιδευτικών και των γονιών, όπως για παράδειγμα έγινε με τεράστια επιτυχία στα Γιαννιτσά μια μεγάλη δραστηριότητα για τον Μπρεχτ επί τρείς συνεχείς μήνες, με τη συμμετοχή εκατοντάδων μαθητών και δεκάδων εκπαιδευτικών και γονιών. Με τον τρόπο αυτό θα αυξηθούν και οι συνεργάτες μας, θα πολλαπλασιαστούν οι δυνάμεις αυτές μέσα και έξω από τις οργανώσεις μας, που με ανιδιοτέλεια και χωρίς να λογαριάζουν θυσίες, επέτρεψαν να πραγματοποιηθεί αυτό το ομολογουμένως δύσκολο συνέδριο και το πλούσιο πρόγραμμα των καλλιτεχνικών εκδηλώσεων που το συνόδεψε.
Ακόμη, πρέπει να τονίσουμε ότι έχουμε συγκεντρώσει ένα πολύτιμο υλικό από παραστάσεις του Μπερλίνερ Ανσάμπλ, σε ορισμένες μάλιστα πρωταγωνιστεί η Ελένε Βάιγκελ, ιδιαίτερα χρήσιμο για τους συντελεστές του θεάτρου, τους φοιτητές των αντίστοιχων πανεπιστημιακών τμημάτων και τους σπουδαστές των δραματικών σχολών, που στη συνέχεια θα επεξεργαστούμε και θα παρουσιάσουμε. Ειπώθηκε ήδη ότι τα πρακτικά του συνεδρίου θα εκδοθούν, ενώ θα προετοιμαστούν και εκδόσεις με έργα του Μπρεχτ που μεταφράστηκαν για τις ανάγκες του συνεδρίου και δεν κυκλοφορούν στην Ελλάδα. Ωσπου να γίνουν όλα αυτά, σας συστήνουμε να προμηθευτείτε οπωσδήποτε το επόμενο τεύχος του περιοδικού «Θέματα Παιδείας», που είναι αφιερωμένο στον Μπρεχτ.
Επίσης, όπως συνηθίζουμε σε κάθε συνέδριό μας, προαναγγέλλουμε ότι στο επόμενο, το 4ο Επιστημονικό Συνέδριο, θα τιμήσουμε τον Ναζίμ Χικμέτ. Είμαστε βέβαιοι ότι από αύριο κιόλας θα εκδηλωθεί μια ανάλογη με τον Μπρεχτ διάθεση προσφοράς των μελών, οπαδών, φίλων του κόμματος, αλλά και άλλων ανθρώπων πέρα από μας για την προετοιμασία του, όπως και των προσυνεδριακών του πολιτιστικών εκδηλώσεων.
Τελειώνοντας, εκ μέρους της ΚΕ του ΚΚΕ απευθύνουμε ένα μεγάλο ευχαριστώ στους καλλιτέχνες - δημιουργούς από όλα τα είδη τέχνης, μουσικούς, τραγουδιστές, σκηνοθέτες θεάτρου και κινηματογράφου, ηθοποιούς, εικαστικούς, χορευτές, στους ομιλητές του συνεδρίου μας, στους φίλους και συντρόφους που έβγαλαν το δύσκολο έργο των μεταφράσεων από τα γερμανικά, στους τεχνικούς, στους συντρόφους του κτιρίου, της οργάνωσης των καλλιτεχνών και των οργανώσεων της ΚΝΕ, σε όλους όσοι με κάθε τρόπο έδωσαν τον καλύτερό τους εαυτό για την επιτυχία αυτού του σημαντικού εγχειρήματός μας, που ήταν ένας δύσκολος αγώνας. Ηταν η συνεισφορά μας σε μια σκληρή διαπάλη για την υπεράσπιση του έργου του μεγάλου αυτού ποιητικού λιονταριού, που «οι κακοί ποτέ δεν έπαψαν να φοβούνται το πέλμα του και οι καλοί να χαίρονται το μεγαλείο του».
Καλή αντάμωση λοιπόν στους επόμενους αγώνες μας για την τέχνη και την τέχνη της ζωής.
