Συζήτηση με τον σκηνοθέτη Σταύρο Τσακίρη, με αφορμή το ανέβασμα των «Δαιμονισμένων» του Ντοστογιέφσκι, στο «Σύγχρονο θέατρο»
Σταύρος Τσακίρης
Μυθιστόρημα σκοτεινό, ζοφερό κι ενίοτε σπαρακτικό, οι «Δαιμονισμένοι» - κατά κοινή ομολογία των μελετητών του - δεν καθρεφτίζουν μόνο την εποχή του Ντοστογιέφσκι, αλλά και το μέλλον της κοινωνίας. Εργο πολυθεματικό και πολυφωνικό, θέτει μεγάλα πολιτικά και κοινωνικά ζητήματα, επιστρατεύοντας πρόσωπα και χαρακτήρες από μια ευρύτατη πολιτικοκοινωνική γκάμα - μηδενιστές, αθεϊστές, λιμπεραλιστές, τυχοδιώκτες, ασυνείδητους κι ευσυνείδητους, διαταραγμένους κι ατάραχους.
Τα έργα του Ντοστογιέφσκι είναι σίγουρα διαχρονική πρόκληση για όλους, νέους και μεγαλύτερους, για πολλούς λόγους. Ισως λίγοι θα μπορούσαν να φανταστούν ότι ο μυθιστορηματικός λόγος του μπορεί να δραματοποιηθεί και να μεταφερθεί στη σκηνή, κι έτσι να επικοινωνήσει με ένα πλατύτερο κοινό. Σίγουρα στη σκηνή, πέρα από τα μεγάλα κλασικά κείμενα - αρχαίους τραγικούς, Σαίξπηρ κ.λπ. - δεν αντιμετωπίζουμε συχνά τέτοιες πνευματικές οντότητες, σαν του Ντοστογιέφσκι.
Κατεξοχήν μαχόμενος ιδεολόγος συγγραφέας, ό,τι πίστεψε το πίστεψε με πάθος, ό,τι πολέμησε το πολέμησε με πάθος. Θέλησε να καταλάβει και να πάρει θέση. Κύρια μέριμνά του είναι το νόημα. Από τα πιο πολιτικοποιημένα μυθιστορήματα του Ντοστογιέφσκι, οι «Δαιμονισμένοι» που γράφτηκε το 1870-71, είναι ένα βιβλίο που δεν εξερευνά μόνο το βάθος της ανθρώπινης ψυχής, αλλά είναι ταυτόχρονα και μια ουσιαστική μαρτυρία της ζωής στην τσαρική Pωσία του τέλους του 19ου αιώνα. Είναι η εποχή της έντονης πολιτικοποίησης της ρωσικής κοινωνίας, η εποχή των μεγάλων ιδεολογικών συγκρούσεων.
Το ιστορικοπολιτικό αυτό μυθιστόρημα του Φιόντορ Ντοστογιέφσκι «Οι δαιμονισμένοι», στη διεθνώς καταξιωμένη θεατρική διασκευή του Αλμπέρ Καμύ, παρουσιάζεται στο «Σύγχρονο θέατρο». Τη μετάφραση της διασκευής του Καμύ υπογράφει η Δήμητρα Πετροπούλου, τα κοστούμια ο Γιάννης Μετζικώφ, τη μουσική ο Μίνως Μάτσας, το βίντεο ο Μάνος Χασάπης. Παίζουν (με σειρά εμφάνισης) οι ηθοποιοί: Κώστας Καστανάς, Δήμητρα Χατούπη, Σταύρος Καραγιάννης, Στάθης Μαντζώρος, Αλέξανδρος Μπαλαμωτής, Αλμπέρτο Φάις, Αλέξανδρος Σταύρου, Εφη Ρευματά, Βίκυ Μαραγκάκη, Κερασία Σαμαρά, Δημήτρης Μαύρος, Ιωάννης Παπαζήσης.
«Δαιμονισμένοι»
Ο «Ριζοσπάστης» μίλησε με τον σκηνοθέτη Σταύρο Τσακίρη που «συμπύκνωσε» και επεξεργάστηκε δραματουργικά τη διασκευή και καθοδήγησε αυτήν την πολύ ενδιαφέρουσα παράσταση.
-- «Οι χαρακτήρες που δημιουργεί ο Ντοστογιέφσκι στους "Δαιμονισμένους" είναι περισσότερο απ' όσο μπορούμε να φανταστούμε κοντά σε μας», έλεγε ο Αλμπέρ Καμύ το 1959. Είναι έτσι και ποιες είναι αυτές οι ομοιότητες που βιώνουμε σήμερα;
-- Ο ιστορικός χρόνος είναι διάφορος από το χρόνο ενός ανθρώπινου βίου. Δεν είναι σύμπτωση των εποχών αλλά ένα επίμονο σημειωτόν. Οσο οι κοινωνίες μας δημιουργούν ανισότητες ταξικές, τα ανθρώπινα αδιέξοδα θα παίρνουν υπαρξιακή χροιά και θα γίνονται δαιμόνια που θολώνουν το μυαλό και δυσκολεύουν την κρίση άρα τις επιλογές προς μια φωτεινή λύση. Η τσαρική Ρωσία, η μεταπολεμική Ευρώπη και η Ελλάδα της κρίσης κατοικούνται από τους ίδιους ανθρώπους.
-- Είναι ένα προφητικό έργο για την εποχή του και επίκαιρο στη σημερινή εποχή;
-- Δεν υπάρχουν προφητικά έργα. Οποιος αφουγκράζεται σωστά τον καιρό του, έχει και την απαραίτητη τόλμη να γράφει τη γνώμη του. Οποτε και να διαβαστεί μοιάζει επίκαιρη γιατί η τόλμη τής έδωσε κοσμική συνείδηση. Τα γεγονότα που περιγράφονται στο βιβλίο δημιουργήθηκαν από τις λανθασμένες εκτιμήσεις μιας μικρής ομάδας νέων στην προσπάθειά τους να ερμηνεύσουν την κρίση της εποχής τους. Ολες οι στιγμές κρίσης είναι ίδιες άρα και τα λάθη θα είναι τα ίδια, όσο οι τακτικές του συστήματος είναι αμετακίνητες και επιμένουν να νομιμοποιούν τις αδικίες που διαπράττονται από άνθρωπο σε άνθρωπο.
-- Ο συγγραφέας συνέθεσε το αριστούργημά του, αναγνωρίζοντας την επίφοβη δύναμη του μηδενισμού μέσα στη σύγχρονη κοινωνία. Ο μηδενισμός αποτελεί, πιστεύετε, πάντα ανατρεπτικό παράγοντα στην πρόοδο;
-- Ο Ντοστογιέφσκι, ως μετέχων κι ο ίδιος στο κίνημα των «Μηδενιστών» καταλάβαινε το αδιέξοδο της μεταφυσικής ανάγνωσης της εξέγερσης. Μόνο ο επιστημονικός σοσιαλισμός μπορεί ν' αποτελέσει διέξοδο. Στη σημερινή πρακτική η «Μηδενιστική» λογική είναι περισσότερο μια πεσιμιστική τάση που εκδηλώνεται με λόγια ή ωραία τραγούδια αλλά καμία δράση μέσα στα υπαρκτά ερωτηματικά που θέτει η πραγματικότητα. Αυτό μπορεί και να την κάνει επικίνδυνη μέσα στην απλοποίηση που επιχειρεί αλλά και να εκληφθεί ως επαναστατικός λόγος, φαινόμενο ολισθηρό όσο και απελπισμένο. Είναι υποχρέωσή μας να δείξουμε στη νεολαία ότι η ελπίδα δεν είναι ένα ιδεολόγημα βερμπαλιστικό αλλά μια πραγματικότητα που εξαρτιέται από καθημερινούς αγώνες επιβίωσης.
-- Απελπισμένοι, οι ήρωες του Ντοστογιέφσκι από τον βουτηγμένο στη διαφθορά παλιό κόσμο, είναι βέβαιοι πως μόνο η καταστροφή του μπορεί να σημάνει μια ελπίδα. Η απελπισία ή η γνώση είναι ικανότερη στη σωστή λήψη αποφάσεων για το μέλλον;
-- Η απελπισία είναι μια αντανακλαστική ερμηνεία των φαινομένων άρα και σύντομα εξαερώνεται. Η κραυγή είναι ισχυρή αντίδραση αλλά γρήγορα εξαντλείται. Το μέλλον δεν είναι ένα χαρισμένο θαύμα. Είναι κτίριο. Θέλει υλικά, εργάτες, σχέδια, και εργατοώρες. Ο κόσμος της διαφθοράς δεν είναι παλιό κακό όνειρο που θα σβήσει με την καταστροφή του. Είναι έργο πολιτών, νομοθετών, και φυλάκων του συστήματος, που όλοι το υπηρέτησαν από άγνοια ή από βιοπορισμό ή και τα δύο ή ακόμη χειρότερα αδιαφορώντας για το μέλλον το δικό τους και των παιδιών τους. Ποιον λοιπόν θα καταστρέψεις και ποια θα είναι η δικαιοσύνη που θα επικρατήσει; Δεν είναι άδικος ο κόσμος είναι άδικα τα συμφέροντα που μαθαίνουμε να υπηρετούμε και πέρασαν ύπουλα στη συνείδησή μας σαν λογικά. Αυτά που θεωρούμε «λογικά» και «ανθρώπινα» μας καταδυναστεύουν. Αυτοί που μας πυροβολούν, στο μυαλό μας πυροβόλησαν κάποια στιγμή και είδαμε τον κόσμο έτσι. Χρειάζεται γνώση για ν' αλλάξει το μυαλό και να διακρίνει το «φυσικό» δίκαιο που είναι ανθρώπινο δικαίωμα.
-- Οι Δαίμονες δεν είναι πρόσωπα, αλλά κακά πνεύματα που εισβάλλουν στο μυαλό των ανθρώπων ως συμπτώματα ασθενειών και τους τρελαίνουν: κράτος, κοινωνικά προβλήματα, συμπλέγματα. Τι φταίει κι αυτά παραμένουν τα ίδια αιώνες τώρα;
-- Η εμμονή των ανθρώπων ότι υπάρχουν φυσικές ή πνευματικές δεξιότητες που διαχωρίζουν τους ανθρώπους. Αυτή η εμμονή τρέφεται και τρέφει τα ευτελή αισθήματα των ανθρώπων. Δαίμονες που θα αντιστοιχούσαν μόνο σε μια αγέλη εξαγριωμένων χοίρων. Τώρα καταλαβαίνω καλύτερα το στίχο του Ρίτσου: «... εμείς δεν τραγουδάμε για να ξεχωρίσουμε απ' τον κόσμο, εμείς τραγουδάμε για να σμίξουμε τον κόσμο. Κι ύστερα όλα θα είναι πιο απλά...»
-- Ο Ντοστογιέφσκι, μιλώντας το 1871 για τους «Δαιμονισμένους» της πατρίδας του, μιλά ουσιαστικά για τους «Δαιμονισμένους» της εποχής μας και τους δικούς μας δαίμονες;
-- Ο Δαίμων της αυθεντίας άρα της μοναδικότητας ήταν η παντοτινή τροχοπέδη στην εξέλιξη του ανθρώπου στο πραγματικό πνευματικό του σύμπαν και το όπλο των οικονομικών ή πολιτικών ή φυλετικών φίρερ. Οι θρησκείες πρότειναν σαν αντίδοτο την «ταπεινότητα» που γρήγορα όμως έγινε όπλο στα χέρια των καπάτσων κληρικών. Οχι, δε χρειάζεται ταπεινότητα αλλά γνώση ότι αυθεντία υπάρχει όταν γύρω βασιλεύει η άγνοια. Αισθάνεσαι κάτοχος μιας γνώσης όταν ελάχιστα γνωρίζεις γι' αυτήν. Ολοι οι μεγάλοι στοχαστές το επισήμαναν, γιατί δεν φοβούνταν μήπως χαρακτηριστούν μέτριοι.
-- Πώς ξεδιπλώνεται όμως στη σκηνή ένα πολύπλοκο μυθιστόρημα περισσότερων των 1.250 σελίδων που συμπυκνώνει ένα ολόκληρο σύμπαν αναζητήσεων γύρω από την πολιτική, τη φιλοσοφία, τη θρησκεία, την πάλη του Καλού με το Κακό, τα άδυτα της ανθρώπινης ψυχής;
-- Προσπαθείς να χρησιμοποιήσεις τη γλώσσα του θεάτρου που είναι διαφορετική από της πεζογραφίας. Αλλης πυκνότητας άρα και άλλης ανάπτυξης. Δεν είναι συντόμευση, ούτε παραλείψεις. Ενα ποίημα δεν είναι συντομότερο άρα ελλιπές απέναντι σ' ένα μυθιστόρημα. Ενα θεατρικό έργο δεν είναι φλύαρο απέναντι σε μια κινηματογραφική ταινία, γιατί έχει πλουσιότερους διαλόγους. Μια θεατρική παράσταση με σκηνικά και φωτισμούς δεν είναι πληρέστερη απέναντι σε μια της εποχής του Σαίξπηρ όπου όλα περιγράφονται με λέξεις.
Σοφία ΑΔΑΜΙΔΟΥ
